De regenworm is geen insect, ook al is het een geleedpotige. Al op de kleuterschool leren de kleintjes de eigenaardigheden van deze wezens kennen als ze de regenworm in de kleurplaat inkleuren of de dieren in de wormenbak observeren.
De regenworm in het profiel
De compostworm (hier afgebeeld) is iets kleiner en roder dan de gewone regenworm
Aardwormen vertegenwoordigen een familie binnen de riemwormen. Er zijn momenteel 46 soorten bekend in Duitsland. De regenworm wordt in het Engels regenworm genoemd, en deze naam wordt niet alleen gebruikt voor de groep Lumbricidae, maar voor alle landwormen.
Een van de bekendste soorten is de gewone regenworm (Lumbricus terrestris), die negen tot dertig centimeter lang wordt en ook wel de dauwworm wordt genoemd. Een andere veel voorkomende soort is de compostworm (Eisenia fetida), die tussen de zes en dertien centimeter kleiner is.
Aardwormen wegen gemiddeld twee gram. Ze worden ongeveer een centimeter dik en ontwikkelen een slijmerig beschermend omhulsel om schadelijke stoffen af te weren en te voorkomen dat ze uitdrogen.
Waarom regenwormen nuttig zijn
Wanneer regenwormen zich door de grond boren, mengen ze de gronddeeltjes en zorgen ze voor een betere zuurstofcirculatie in de poriën van het substraat. De graafwerkzaamheden zorgen ervoor dat voedingsstoffen uit de ondergrond de wortels van de planten bereiken. De uitwerpselen voorzien de planten ook van extra voedingsstoffen. Door de aardlagen los te maken kan regenwater beter wegsijpelen en wordt verdichting voorkomen.
Tijdens de nacht transporteren de wezens gevallen bladeren van het aardoppervlak naar het ondergrondse tunnelsysteem. Deze maatregel versnelt het verval van het plantmateriaal. De helpers bevorderen niet alleen de bodemvruchtbaarheid, maar verbeteren ook de levensomstandigheden van tal van bodemorganismen.
Interne en externe anatomie
Aardwormen bestaan uit talrijke segmenten die gedurende het hele leven worden geproduceerd door een speciale groeizone aan de achterkant. Als gevolg hiervan neemt de lengte van een worm toe met de leeftijd. Als ze volgroeid zijn, kunnen riemwormen tot 160 ledematen produceren. De anatomie en structuur van het lichaam zijn noodzakelijke aanpassingen aan de leefruimte.
zenuwstelsel
Aardwormen hebben een goed ontwikkelde perceptie van stimuli. In dwarsdoorsnede doen de zenuwbanen denken aan een gemodificeerd touwladderzenuwstelsel. Gepaarde zenuwknopen, de zogenaamde ganglia, zijn met elkaar verbonden door longitudinale en transversale stutten. Bij regenwormen worden deze componenten gecombineerd om een zenuwkoord te vormen, dat het buikkoord wordt genoemd. Deze hoofdstreng loopt door het lichaam aan de buikzijde vanaf het vierde segment naar de staart.
Andere structuren van het zenuwstelsel:
- Hersenen (ook wel superieure faryngeale ganglion genoemd) in het derde segment
- Subesofageaal ganglion, dat zich uitstrekt van de darm
- drie segmentale zenuwen die zich in elk ledemaat aftakken van de buikstreng
Spijsverteringsstelsel
Aan het hoofdeinde heeft de regenworm een hoofdkwab die over de mond gebogen is. Deze bovenlip mondt uit in een mondopening met een directe verbinding met de darm. Het loopt door het hele lichaam en is verdeeld in een gespierde keel met slokdarm, struma en spiermaag.
Aardwormen zijn natuurlijke bodemverbeteraars omdat ze zure bodemsubstanties verminderen via calciumhoudende afzettingen.
De functionaliteit is hetzelfde als bij kippen. Zandkorrels die met voedsel worden ingenomen, vermalen ze tot pulp, die vervolgens door de lange middendarm gaat en via de anus aan de achterkant wordt uitgescheiden.
Hoeveel harten heeft een regenworm?
Aardwormen hebben vijf harten
De ongewervelde dieren hebben vijf paar harten in het zevende tot en met het elfde segment. Hun harten zijn met elkaar en met de belangrijkste bloedvaten verbonden, waardoor een gesloten systeem ontstaat. Hierin circuleert rood bloed dat via het dorsale vat in de richting van het hoofd en via het buikvat naar het achterste gedeelte wordt gepompt. De bloedcirculatie is van bijzonder belang omdat deze zorgt voor de zuurstoftoevoer naar de wormen.
Interessante feiten:
- elk hart is gespierd en zeer contractiel
- De huid moet vochtig blijven om zuurstofopname mogelijk te maken
- Aardwormen kunnen ook zuurstofrijk water inademen
Aardwormen hebben geen reukorganen. Ademen vindt voornamelijk plaats via de huid. Verder komt zuurstof de darmen binnen via het geconsumeerde voedsel en vervolgens in de bloedbaan.
Heeft een regenworm ogen?
De riemwormen hebben geen ogen, maar kunnen onderscheid maken tussen licht en donker. Deze waarneming wordt mogelijk gemaakt door lichtsensorische cellen, die zich aan de voor- en achterkant in de opperhuid bevinden. Regenwormen gebruiken speciale tast- en zwaartekrachtzintuigen om zich in de duisternis van de grond te oriënteren. Ze zien gaten of obstakels en weten welke weg omhoog en omlaag is. Met behulp van hun druksensoren voelen de ongewervelde dieren grondtrillingen, zodat ze tijdig kunnen ontsnappen aan naderende roofdieren.
Locomotion
Aan de buitenkant van elk segment bevinden zich vier paar borstelharen, bestaande uit chitine en eiwitten. Ringvormige en in de lengterichting gerangschikte spieren maken passieve beweging van deze aanhangsels mogelijk, waardoor de worm naar voren en naar achteren kan kruipen. De bewegingsrichting wordt beïnvloed door de positie van de haarstructuren.
Bewegingsreeksen tijdens het crawlen:
- De borstelharen wijzen naar achteren
- anterieure cirkelvormige spieren trekken samen
- Voorkant wordt dunner en langer
- borstelharen verankeren de achterste segmenten in de grond
- Voorste deel duwt richting het hoofd
- Samentrekking van de longitudinale spieren naar achteren
- Achterkant wordt naar achteren getrokken
In gevaarlijke situaties treden spiersamentrekkingen sneller op. Deze ontstaan bijvoorbeeld bij aanraking of door lichtprikkels. De worm probeert te ontsnappen in een ontsnappingsreactie.
Van geslachtsgemeenschap tot jonge worm
De voortplanting van regenwormen is een spectaculaire handeling waarbij beide partners als mannetjes optreden. Het vrouwelijke deel treedt pas later in werking, wanneer de eiercocons worden geproduceerd. Het kan verschillende hoeveelheden tijd duren voordat het ei zich tot een jonge worm ontwikkelt.
geslachtsorganen
Aardwormen zijn hermafrodieten
Aardwormen hebben geen specifiek geslacht. Het zijn hermafrodieten en hebben zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen. Sommige soorten regenwormen bevruchten zichzelf, hoewel ze over het algemeen de voorkeur geven aan seksuele voortplanting met een partner. Geslachtsrijpe dieren herken je aan hun gelige verdikking.
Deze riem, het clitellum genoemd, ontwikkelt zich tussen de leeftijd van één en twee jaar. Het beslaat minimaal vier en maximaal 32 verbindingen en ligt tussen het 17e en 52e segment. Vooral de zogenaamde puberteitsruggen, die de zijkanten van de riem vormen, vallen op.
Wanneer regenwormen zich voortplanten:
- geen vaste tijden voor paring
- gebruikelijk broedseizoen tussen de vroege zomer en de herfst
- vooral van mei tot juni
- wanneer de temperatuur en het vochtgeh alte in de bodem gunstig zijn
Reproductie van regenwormen
De gordel heeft klieren die een afscheiding produceren voordat ze paren. Dit is zodat de seksuele partners zich aan elkaar kunnen hechten. Beide wormen scheiden vervolgens een deel sperma uit, dat door huidbewegingen naar het clitellum wordt getransporteerd en vervolgens wordt opgeslagen in de spermazakjes van de partner. Het sperma wordt hier een paar dagen bewaard voordat ze de eicellen bevruchten.
Excursus
Hoe vaak planten regenwormen zich voort?
Compostwormen zijn uiterst productief en paren meerdere keren per jaar. Een cocon kan maximaal elf eieren bevatten. Op deze manier produceert een geslachtsrijpe worm ongeveer 300 nakomelingen per jaar. In vergelijking met deze prestatie is de gewone regenworm een slapper, die binnen twaalf maanden één keer op zoek is naar een seksuele partner en slechts vijf tot tien cocons produceert, elk met één ei.
Eieren leggen
De regenworm produceert een clitellum-afscheiding, die later stolt en de perkamentachtige schaal van de eiercocon vormt. Deze beschermlaag vult hij met een eiwithoudende vloeistof. Het dier trekt zich vervolgens achteruit uit de coconring en laat er meerdere eieren en sperma in los. De bevruchting vindt plaats buiten het lichaam in het ei. Na het passeren van het hoofdeinde sluit de capsule aan de uiteinden. De cocons van regenwormen doen denken aan geelachtige tot bruinachtige kunstmestballen.
Dit is hoe regenwormen hun eieren leggen:
- in de bovenste lagen van de grond
- vaak wordt er ook een beschermhoes gemaakt van ontlasting
- waarschijnlijk in de compost
Ontwikkeling
Het eiwit in de cocon dient als eerste voedsel voor de embryo's voordat ze een metamorfose ondergaan tot een transparante worm. Afhankelijk van de soort en de buitentemperatuur duurt het tussen de 16 en 90 dagen voordat een volledig ontwikkelde baby uit het ei komt. De embryo's van mestwormen ontwikkelen zich bij ongeveer 25 graden binnen ongeveer twee weken tot jonge wormen. Dauwwormen hebben drie maanden nodig, waarbij lage temperaturen van rond de twaalf graden in de grond voldoende zijn.
Jonge wormen identificeren:
- zijn aanzienlijk kleiner dan volwassen regenwormen
- Pigmentatie is erg zwak
- Seksueel apparaat nog niet aanwezig
Geburt eines Regenwurms
Over het leven van regenwormen
Aardwormen zijn aangepast aan een verborgen bestaan. Ze komen pas aan de oppervlakte na hevige regenval, of verschijnen bij het opgraven van tuinbedden en composthopen. Het leven op aarde brengt veel gevaren met zich mee.
habitat
De regenworm leeft voornamelijk in de bodem. De pigmentatie is afhankelijk van de microhabitat waarin de betreffende soort leeft. Wormen die nauwelijks het bodemoppervlak bereiken, zijn bleek en pigmentloos. Soorten die vaker op aarde worden waargenomen, ontwikkelen daarentegen UV-bescherming in de vorm van donkere pigmentatie.
Een regenworm in een bloempot migreerde niet van buitenaf. Het komt waarschijnlijk uit een eiercocon die in het bos of op compostgrond werd gebruikt. De landdieren kunnen enkele dagen overleven in met water verzadigde grond. Drassige grond is niet gekoloniseerd.
Bouw
Als gravers laten regenwormen uitgebreide tunnelsystemen in de grond achter. Ze trekken de cirkelspieren van de voorste segmenten samen en boren met het dunne voorste deel een gat in de grond. Door gebruik te maken van de longitudinale spieren wordt deze dikker en worden de aardedeeltjes uit elkaar gedrukt.
Indrukwekkende feiten:
- Gangen kunnen tot 20 meter lang zijn op één vierkante meter
- Aardwormen behoren tot de sterkste dieren ter wereld
- tilt 50 tot 60 keer hun eigen lichaamsgewicht op tijdens het graven
Levensverwachting
Aardwormen leven gemiddeld twee jaar
In de natuur bereiken regenwormen een gemiddelde leeftijd van twee jaar. Hier wordt hun overlevingskans beïnvloed door omgevingsomstandigheden en vijanden. De weerloze wezens zijn een gemakkelijke prooi, daarom is het aantal roofdieren groot. Veel vogels voeden zich met de eiwitrijke bodemorganismen. Egels, mollen, insecten en amfibieën zijn ook roofdieren. Onder gecontroleerde omstandigheden in het laboratorium werden sommige exemplaren tien jaar oud.
Overwintering
Als de weersomstandigheden ongunstig zijn, zoeken de wormen bescherming in zelfgebouwde ondergrondse holen, die gevuld zijn met lichaamseigen afscheidingen. Als koudbloedige dieren worden ze in de winter stijf omdat hun lichaamstemperatuur zich aanpast aan de omgevingstemperatuur. Lange periodes van kou leiden tot enorm gewichtsverlies. Na het koude seizoen hebben de wormen ongeveer de helft van hun lichaamsgewicht verloren, waardoor ze in de lente uitgebreid naar voedsel moeten zoeken.
Voeding
De riemwormen hebben een zeer goed ontwikkeld smaakgevoel. Ze nemen verschillende aroma's waar met behulp van sensorische knoppen in de mondholte. Dit heeft invloed op het voorkeursvoedsel. Ze vullen hun darmen met humusrijke grond en rottend plantaardig materiaal via hun mond.
Tip
Plaats een humusbak in het substraat tussen zwaar voedende planten in het groentebed. Hier kun je biologisch afval verzamelen, dat direct door wormen wordt afgebroken. Je groenten worden voortdurend voorzien van voedingsstoffen.
Af en toe trekken ze zaailingen en bladeren 's nachts ondergronds, zodat het plantmateriaal gaat rotten. Om dit te doen, blazen ze hun voorkant op en drukken ze hun mond tegen een blad. Een soort zuigschijf houdt het materiaal op zijn plaats, zodat de worm het kruipend achterwaarts de grond in kan transporteren. Regenwormen absorberen ook bodemdeeltjes en ontbinden de bacteriën, schimmelsporen en protozoa die daarop leven.
Soortenrijkdom onder regenwormen
De gewone regenworm is, samen met de kleine veldworm, een van de meest voorkomende soorten in Duitsland, die niet tot hetzelfde geslacht behoort en in twee verschillende ecologische groepen is ingedeeld:
- endogeïsche regenwormen: leven in horizontale tunnels die door de bovenste mineraallaag lopen
- anectische regenwormen: dringen verticale tunnels binnen tot een diepte van drie meter
- epigean regenwormen: koloniseren organische laag op de bodem
De compostworm behoort tot de groep epigeïsche wormen, terwijl de anectische dauwworm diepere grondlagen doordringt. Een groot deel van alle in Duitsland voorkomende geslachten vertegenwoordigt de endogene klasse. Het bevat ook de kleine veldworm.
| wetenschappelijke naam | informeel | habitat | Speciale kenmerken | Kleuren | |
|---|---|---|---|---|---|
| Gemeenschappelijke regenworm | Lumbricus terrestris | dauwworm, palingworm | Weiden, tuinen en boomgaarden | komt alleen naar de oppervlakte van de aarde als er dauw is | roodachtig aan de voorkant, bleek aan de achterkant |
| Compostworm | Eisenia foetida | Stinkworm, Tennessee Wiggler | Bodems met een hoog geh alte aan organische stof | De soort wordt gekweekt in wormkwekerijen | roodachtig met lichte tot gele ringen |
| Kleine kankerworm | Allolobophora chlorotica | Tuinworm | in zwaar vochtige grond | woont in de bovenste mineraallaag | bleek blauwachtig tot groenachtig of roze |
| Rode bosregenworm | Lumbricus rubellus | Rode worm, rode bladeter | humusrijke bodems, oude boomstronken | leeft op aarde onder bladeren | effen rood |
| Grote kever | Octolasion lacteum | – | in bijna alle grondsoorten | eet micro-organismen op zanddeeltjes | melkachtig blauw tot geelachtig |
Verspreiding van soorten in Duitsland
Naar het zuiden neemt de diversiteit aan soorten aanzienlijk toe, wat kan worden toegeschreven aan de processen van de ijstijd. Door de ijstijd in het noorden stierven talloze soorten uit of werden verplaatst naar de ijsvrije zones in het zuiden. Nadat het ijs was gesmolten, konden slechts enkele soorten naar de noordelijke gebieden migreren. Regenwormsoorten die relatief wijdverspreid zijn, leven hier vandaag. In het zuiden wordt daarentegen een groot aantal regenwormen waargenomen, die slechts een beperkt verspreidingsgebied hebben.
Regenwormen kweken
Aardwormen zijn gemakkelijk te kweken
Veel riemwormen zijn gemakkelijk te kweken in gevangenschap vanwege hun lage milieueisen en hoge reproductiesnelheid. Voor commercieel gebruik worden zogenaamde wormenboerderijen gebruikt. In privéomgevingen kunnen de dieren worden gehouden in wormboxen of een observatiebox.
Voedingsdieren
Verschillende soorten wormen zijn verkrijgbaar in dierenwinkels als visaas of als voer voor reptielen en amfibieën. Sommige gespecialiseerde bedrijven bieden online kweeksets en accessoires aan. Fokdieren kunnen worden gekocht als volwassenen of in de vorm van eicapsules. Omdat regenwormen tweeslachtig zijn, hoef je geen aandacht te besteden aan geslacht.
Wormen uit eiercocons trekken:
- Vul de wormenbak met aarde, vochtig karton, krantenpapier of gemalen koffiefilters
- Eiercocons in het substraat plaatsen
- Plaats de wormencomposter gedurende vier weken op een donkere en warme plaats
Bodemverbetering
Soorten met een hoge implementatie- en voortplantingssnelheid zijn geschikt voor gebruik in de tuin om de bodemkwaliteit te verbeteren. Aanbevolen voor dit toepassingsgebied is de compostworm, die ook in een wormenbak gekweekt kan worden. Na het uitkomen is het aan te raden ze direct op de composthoop te plaatsen, zodat de jonge dieren voldoende voedsel hebben. Een wormencomposter is ideaal voor balkons en terrassen om wormen te kweken.
Tip
Tropische soorten zijn onlangs aangeboden om de bodem te verbeteren. Vanwege het neozoa-probleem worden deze echter alleen aanbevolen voor gebruik in gesloten systemen zoals kassen.
Excursus
Bizarre dingen uit de regenwormkosmos
De langste regenworm ter wereld is 3,2 meter lang en wordt gevonden in Australië. Deze soort uit de familie Megascolecidae leeft in de grond, op bomen of struiken. De grootste regenworm die in China is ontdekt, is eveneens indrukwekkend en kan wel 50 centimeter lang worden. Maar er zijn ook recordbrekende vertegenwoordigers in Duitsland. De reuzenregenworm uit Baden wordt beschouwd als de grootste Europese soort en meet in rust tussen de 30 en 34 centimeter. Als hij zich over zijn volledige lengte uitstrekt, meet zijn lichaam 60 centimeter.
Veelgestelde vragen
Wat is een regenworm?
Aardwormen zijn geleedpotigen
De gearticuleerde wezens behoren tot de orde van de weinig borstelige wezens, omdat elk segment borstelharen heeft om te kruipen. Het zijn geen insecten, ook al zijn het geleedpotigen zoals krabben, spinnen en kevers. Hun slijmerige lichaam bestaat uit longitudinale en cirkelvormige spieren die worden gebruikt voor voortbeweging of voor het graven van holen.
Hoe oud wordt een regenworm?
Over het algemeen is de levensverwachting van bodemorganismen tien tot twaalf jaar. In de natuur bereiken nauwelijks individuen deze leeftijd omdat de weerloze dieren veel vijanden hebben en vaak het slachtoffer worden van omgevingsomstandigheden. Gemiddeld leven de wormen twee jaar in het wild. Ze bereiken geslachtsrijpheid na ongeveer een jaar.
Kun je een regenworm verdelen?
De bodemdieren hebben een buitengewoon vermogen om te regenereren en kunnen na scheiding hun achterwerk bijna volledig vernieuwen. Elk lid heeft de genetische aanleg om een anus te vormen. Het hoofd kan echter niet worden hersteld. Het gerucht gaat dat een worm in twee individuen wordt verdeeld. Af en toe vormt een afgesneden achterste uiteinde segmenten met een tweede darmuitgang. Zo iemand sterft na korte tijd van de honger.
De voorkant heeft een overlevingskans als deze na het 40e segment wordt gescheiden en dus de vitale laterale harten heeft. Omdat wonden in het wild vaak geïnfecteerd raken, is de overlevingskans van afgesneden regenwormen laag.
Wat eet een regenworm?
De ongewervelde dieren worden beschouwd als alleseters die zich voeden met biologisch afval en soms met aas. Ze gebruiken het voedsel dat beschikbaar is bij de ingang van hun woonruimte. Naast dode plantendelen bevat hun dieet ook micro-organismen die op steendeeltjes leven. Door hun activiteiten als boorgravers versnellen ze de natuurlijke afbraakprocessen.
Wat duiden regenwormen in de bodem aan?
Aardwormen dienen als bio-indicatoren en kunnen wijzen op verontreiniging met zware metalen in de bodem. Ze absorberen bodemdeeltjes met minerale componenten en accumuleren daardoor metallische stoffen in het lichaam. Op de korte termijn ondervinden de wormen geen schade door hun ophoping in het organisme. Vanwege hun relatief lange levensduur kunnen lumbriciden gedurende meerdere jaren cumulatieve milieuvervuiling vertonen. Alleen al het bestaan van dergelijke soorten op een locatie maakt het mogelijk bepaalde conclusies te trekken over bodemverontreiniging.
Kun je regenwormen eten?
Aardwormen worden steeds gebruikelijker voor consumptie. Vanwege het probleem van parasitaire organismen moet dit overlevingsvoedsel worden vermeden. Regenwormen leven symbiotisch met bacteriën, flagellaten en ciliaten. Bovendien is hun lichaamsholte vaak besmet met rondwormen. Sommige van deze soorten zijn dragers van longwormziekten bij pluimvee en varkens. Af en toe legt de goudvlieg zijn eieren in regenwormen, zodat de larven die eruit komen optimale voedingsomstandigheden vinden en de worm van binnenuit opeten terwijl ze zich ontwikkelen.
